Wolfgang Schivelbusch, tarihin nasıl yazıldığını anlamaya uğraşırken teori ve pratik birlikteliğini önemseyen edebiyat meraklısı bir sosyolog ve felsefeci. İnsanın davranışlarının, üretimlerinin, diğerleriyle kurduğu bağın ve objelere yaklaşımının, tarihin akışının değişiminde nasıl bir rol oynadığını ve tarihyazımına nasıl istikamet verdiğini anlatıyor kitaplarında. Mesela seyahat konusuna ağırlaştığı Demiryolu Seyahatinin Tarihi’nde, on dokuzuncu yüzyılda sürat kazanan endüstrileşmenin, yeri nasıl dönüştürdüğünü ve vakit algısını nasıl değiştirdiğini anlatırken trenin bir yerden başkasına ulaşımda kullanılmasının, hem insanın ömründe hem de iktisatta hangi değişiklikleri tetiklediğini ortaya koyarak tarihi ve kültürü tekrar şekillendirişini yorumlamıştı. Uzak Akrabalar’da ise 1930’lardaki faşist ve totaliter rejimler ile liberal demokrasileri (New Deal’ı merkeze alarak) karşılaştırıp bunların ortak yanlarını sunmuştu bize.
Schivelbusch, siyasetten iktisada, kültürden insan vücuduna dek pek çok bahiste bilgiye sahip olarak uygarlık tarihinin kavşak noktalarını, çağlar ve alışkanlıklar ortasındaki ilişkiyi, yerlerin dönüşümünü, rekabetleri ve ömrün vaktin ruhu tarafından biçimlendirilişine dair edebî örneklerle, sosyolojik çözümlemelerle ve felsefi temellendirmelerle çıkmıştı karşımıza.
Objelerin Tükenen Hayatı,Wolfgang Schivelbusch, 176 syf., Kolektif Kitap,2024 “Tüketim Üzerine Bir Deneme” alt başlığıyla okurla buluşan Objelerin Tükenen Hayatı’nda Schivelbusch, insanın eşyaya bakışının sosyolojik ve felsefi tarafına odaklanıyor. Hususun bilimsel, ekonomik ve tarihî yanını da es geçmiyor. ‘Bolluk ve tokluk yozlaşmaya teşvik eder’. Schivelbusch, tüketim tarihine bir katkı yapma hedefiyle kaleme aldığı çalışmasında, tüketen insan ile tüketilen objenin müsabakasının, her şeyden evvel bir “yok etme” ve harcama alakası olduğunu vurguluyor. Akabinde yarar ve imha geliyor.
‘BOLLUK VE TOKLUK YOZLAŞMAYA TEŞVİK EDER’
Gıdaların tüketimini sindirimle, nesnelerinkini ise kullanımla ve münasebetiyle yararla açıklıyor. Objenin kullanıma ve kendisinden elde edilen yarara nazaran hal değiştirmesi ise tüketimin alametifarikası. Üretken tüketimden en son tüketime uzanan süreci göz önünde bulundurarak geçmiş-bugün kontağı kuran muharrir, “tüketme gücü”ne ağırlaşıyor.
Evrenin oluşumunun mahrumluk ve muhtaçlıkla, yok oluşunun ise bollukla ve toklukla açıklandığı günlerden bu yana tüketim kelam konusu. Sadece onun biçimi, şiddeti ve ölçüsü farklı. Schivelbusch, anlatmaya oradan başlarken o periyottan bu yana değişmeyen bir gerçeği hatırlatıyor: “İnsanın üretici güçleri yokluk ve gereksinimden; tüketici, yıkıcı ve yok edici içgüdüleriyse maddi bolluk ve doyumdan kaynaklanır. Etiğin lisanıyla söylersek yokluk ve muhtaçlık fazilete teşvik eder, bolluk ve tokluksa yozlaşmaya.”
Schivelbusch, muhtaçlık için tüketimden haz için tüketmeye geçiş sürecinde neler yaşandığını ideolojiye, tarihe, sosyolojiye başvurarak ve kimi edebî patikalara saparak özetlerken kelamı, iktidar ve güç ilgisine getirip beslenmeden kurban etmeye, hayatın sürdürülmesinden toplulukların sömürülmesine kadar pek çok hususa giriyor. Bir noktadan sonra, üretim- tüketim istikrarına ve dengesizliğine varıyor. Hasebiyle biyolojik ömür gücünden endüstrinin üretim (ve tüketim) gücüne ulaşıyor. Diğer bir deyişle sınırsız ilerleme ve büyüme isteğini, hem tarihi ve felsefi hem de ekonomik ve bilimsel açıdan yorumluyor. Makineleşme ve sanayileşmenin, bugün bildiğimiz manadaki tüketimin nüvelerini barındırdığını belirtiyor.
Dışlanmışların ‘refah makinesine dâhil edilişi’ üretim ve tüketim istikrarını de dengesizliğini de belirleyen şey; beşere etrafındaki maddi dünyayı ele geçirip istediğini yapabilme imkânı veren ve onu tüketme imkanı sağlayan, yararlı malların imal edilmesi gayesiyle düzenlenen kuvvet, Schivelbusch’a nazaran yeni bir tüketim çağını muştuluyordu. Muharrir bu yeni periyodu ve geleceğe açılan pencereyi şöyle tanım ediyor: “Şeylerin kullanım bedelini değil itibar, moda ve statü bedellerini tanım eden tüketimcilik, altının ziynet fonksiyonunun ve paranın altınla takdisinin temel varisi ya da halefidir. Esasen altınla kısıtlanan kurtuluş vizyonunu üretilen tüm malların toplamına yayar, her tüketim hareketi komünyondaki ekmek ve şarap üzere kurtuluş vaat eder.”
Schivelbusch, meta sevgisinin; objeye, eşyaya, satın almaya ve tüketmeye meftunluğun tarihini anlatırken Eski Yunan filozoflarından günümüzün düşünürlerine ve bilim beşerlerine dek uzanan bir çizgi çekiyor. Üreten, kullanan ve tüketen insanın bu vakit dilimi içinde geçirdiği zihinsel evrimi ortaya koyuyor. Öbür bir deyişle üretimin hızlanmasıyla daha önce dışlanmışları “piyasanın refah makinesine dâhil ediliş sürecini” ve akabinde kurallarını dayatarak baskın hâle gelen kapitalizmin, işin içine yabancılaşmayı da katarak tüketici kitleyi nasıl yarattığını hatırlatıyor:
“Tüketen, olduğu biçimde kalırken malların ölçüsü, Marx’ın deyişiyle devasa bir taşkın hâlinde yükselerek onu boğacak duruma gelir. Tüketen için sorun, tekil olarak şeyle ilgi kurmasına karşın o tekil şey, endüstriyelleşme aracılığıyla gözlerinin önünde karakterini, tabiatını ve hacmini değiştirir. İktisatta çok üretim sorunu olarak ortaya çıkan şey, psikolojide kendisini meta gerilimi olarak hissettirdi. Bununla kastedilen, tektipleşmiş ve artan ölçüdeki objeleri tüketicinin zihinsel manada ‘ele geçirebilmek’ için şahsî olarak sarf ettiği güçten diğer bir şey değildir.”
Schivelbusch, dünün ve bugünün tüketicilerini karşılaştırıp yeni periyoda dair çözümlemeler yaparken zamanımızdaki tüketim kültürünü fikirler ve örnekler üzerinden inceliyor. Üretim, kullanım, yaratma ve tüketim anlayışı bağlamında insanın objelere yaklaşımını, tarihî tahliller ve felsefi temellendirmeler eşliğinde açıklıyor.